Samas 3

समास 3 - दशक ८

समास तिसरा : सूक्ष्मआशंकानिरूपण॥ श्रीराम ॥

अरे जे जालेंचि नाहीं । त्याची वार्ता पुससी काई ।

तथापि सांगों जेणें कांहीं । संशय नुरे ॥ १ ॥

दोरीकरितां भुजंग । जळाकरितां तरंग ।

मार्तंडाकरितां चांग । मृगजळ वाहे ॥ २ ॥

कल्पेनिकरितां स्वप्न दिसे । सिंपीकरितां रुपें भासे ।

जळाकरितां गार वसे । निमिष्य येक ॥ ३ ॥

मातीकरितां भिंती जाली । सिन्धुकरितां लहरी आली ।

तिळाकरितां पुतळी । दिसों लागे ॥ ४ ॥

सोन्याकरितां अळंकार । तंतुकरितां जालें चीर ।

कासवाकरितां विस्तार । हातापायांचा ॥ ५ ॥

तूप होतें तरी थिजलें । तरीकरितां मीठ जालें ।

बिंबाकरितां बिंबलें । प्रतिबिंब ॥ ६ ॥

पृथ्वीकरितां जालें झाड । झाडाकरितां च्ह्याया वाड ।

धातुकरितां पवाड । उंच नीच वर्णाचा ॥ ७ ॥

आतां असो हा दृष्टांत । अद्वैतास कैंचें द्वैत ।

द्वैतेंविण अद्वैत । बोलतांच न ये ॥ ८ ॥

भासाकरितां भास भासे । दृश्याकरितां अदृश्य दिसे ।

अदृश्यास उपमा नसे । म्हणोनि निरोपम ॥ ९ ॥

कल्पेनेविरहित हेत । दृश्यावेगळा दृष्टांत ।

द्वैतावेगळें द्वैत । कैसें जालें ॥ १० ॥

विचित्र भगवंताची करणी । वर्णवेना सहस्त्रफणी ।

तेणें केली उभवणी । अनंत ब्रह्मांडाची ॥ ११ ॥

परमात्मा परमेश्वरु । सर्वकर्ता जो ईश्वरू ।

तयापासूनि विस्तारु । सकळ जाला ॥ १२ ॥

ऐसीं अनंत नामें धरी । अनंत शक्ती निर्माण करी ।

तोचि जाणावा चतुरीं । मूळपुरुष ॥ १३ ॥

त्या मूळपुरुषाची वोळखण । ते मूळमायाचि आपण ।

सकळ कांहीं कर्तेपण । तेथेंचि आलें ॥ १४ ॥

॥ श्लोक ॥ कार्यकारण कर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ॥

हे उघड बोलतां न ये । मोडों पाहातो उपाये ।

येरवीं हें पाहतां काय । साच आहे ॥ १५ ॥

देवापासून सकळ जालें । हें सर्वांस मानलें ।

परी त्या देवास वोळखिलें । पाहिजे कीं ॥ १६ ॥

सिद्धांचे जें निरूपण । जें साधकांस न मने जाण ।

पक्व नाहीं अंतःकर्ण । म्हणोनियां ॥ १७ ॥

अविद्यागुणें बोलिजे जीव । मायागुणें बोलिजे शिव ।

मूळमाया गुणें देव । बोलिजेतो ॥ १८ ॥

म्हणौनि कारण मूळमाया । अनंत शक्ती धरावया ।

तेथीचा अर्थ जाणावया । अनुभवी पाहिजे ॥ १९ ॥

मूळमाया तोचि मूळपुरुष । तोचि सर्वांचा ईश ।

अनंतनामी जगदीश । तयासीचि बोलिजे ॥ २० ॥

अवघी माया विस्तारली । परी हे निशेष नाथिली ।

ऐसिया वचनाची खोली । विरुळा जाणे ॥ २१ ॥

ऐसें अनुर्वाच्य बोलिजे । परी हें स्वानुभवें जाणिजे ।

संतसंगेविण नुमजे । कांही केल्यां ॥ २२ ॥

माया तोचि मूळपुरुष । साधकां न मने हें निशेष ।

परी अनंतनामी जगदीश । कोणास म्हणावें ॥ २३ ॥

नामरूप माये लागलें । तरी हें बोलणें नीटचि जालें ।

येथें श्रोतीं अनुमानिलें । कासयासी ॥ २४ ॥

आतां असो हे सकळ बोली । मागील आशंका राहिली ।

निराकारीं कैसी जाली । मूळमाया ॥ २५ ॥

दृष्टीबंधन मिथ्या सकळ । परी तो कैसा जाला खेळ ।

हेंचि आतां अवघें निवळ । करून दाऊं ॥

२६ ॥

आकाश असतां निश्चळ । मधें वायो जाला चंचळ ।

तैसी जाणावी केवळ । मूळमाया ॥ २७ ॥

रूप वायोचें जालें । तेणें आकाश भंगलें ।

ऐसें हें सत्य मानलें । नवचे किं कदा ॥ २८ ॥

तैसी मूळमाया जाली । आणी निर्गुणता संचली ।

येणें दृष्टांतें तुटली । मागील आशंका ॥ २९ ॥

वायु नव्हता पुरातन । तैसी मूळमाया जाण ।

साच म्हणतां पुन्हा लीन । होतसे ॥ ३० ॥

वायो रूपें कैसा आहे । तैसी मूळमाया पाहें ।

भासे परी तें न लाहे । रूप तयेचें ॥ ३१ ॥

वायो सत्य म्हणो जातां । परी तो न ये दाखवितां ।

तयाकडे पाहों जातां । धुळीच दिसे ॥ ३२ ॥

तैसी मूळमाया भासे । भासी परी ते न दिसे ।

पुढें विस्तारली असे । माया अविद्या ॥ ३३ ॥

जैसें वायोचेनि योगें । दृश्य उडे गगनमार्गें ।

मूळमायेच्या संयोगें । तैसें जग ॥ ३४ ॥

गगनीं आभाळ नाथिलें । अकस्मात उद्भवलें ।

मायेचेनि गुणें जालें । तैसें जग ॥ ३५ ॥

नाथिलेंचि गगन नव्हतें । अकस्मात आलें तेथें ।

तैसें दृश्य जालें येथें । तैसियापरी ॥ ३६ ॥

परी त्या आभाळाकरितां । गगनाची गेली निश्चळता ।

वाटे परी ते तत्वता । तैसीच आहे ॥ ३७ ॥

तैसें मायेकरितां निर्गुण । वाटे जालें सगुण ।

परी तें पाहतां संपूर्ण । जैसें तैसें ॥ ३८ ॥

आभाळ आले आणि गेलें । तरी गगन तें संचलें ।

तैसें गुणा नाहीं आलें । निर्गुण ब्रह्म ॥ ३९ ॥

नभ माथा लागलें दिसे । परी तें जैसें तैसें असे ।

तैसें जाणावें विश्वासें । निर्गुण ब्रह्म ॥ ४० ॥

ऊर्ध पाहातां आकाश । निळिमा दिसे सावकास ।

परि तो जाणिजे मिथ्याभास । भासलासे ॥ ४१ ॥

आकाश पालथें घातलें । चहूंकडे आटोपलें ।

वाटे विश्वास कोंडिले । परी तें मोकळेचि असे ॥ ४२ ॥

पर्वतीं निळा रंग दिसे । परी तो तया लागला नसे ।

अलिप्त जाणावे तैसें । निर्गुण ब्रह्म ॥ ४३ ॥

रथ धावतां पृथ्वी चंचळ । वाटे परी ते असे निश्चळ ।

तैसें परब्रह्म केवळ । निर्गुण जाणावें ॥ ४४ ॥

आभाळाकरितां मयंक । वाटे धावतो निशंक ।

परी तें अवघें माईक । आभाळ चळे ॥ ४५ ॥

झळे अथवा अग्निज्वाळ । तेणें कंपित दिसे अंत्राळ ।

वाटे परी तें निश्चळ । जैसें तैसें ॥ ४६ ॥

तैसें स्वरूप हें संचलें । असतां वाटे गुणा आलें ।

ऐसें कल्पनेसि गमलें । परी ते मिथ्या ॥ ४७ ॥

दृष्टिबंधनाचा खेळ । तैसी माया हे चंचळ ।

वस्तु शाश्वत निश्चळ । जैसी तैसी ॥ ४८ ॥

ऐसी वस्तु निरावेव । माया दाखवी अवेव ।

ईचा ऐसा स्वभाव । नाथिलीच हे ॥ ४९ ॥

माया पाहातां मुळीं नसे । परी हे साचा ऐसी भासे ।

उद्भवे आणि निरसे । आभाळ जैसें ॥ ५० ॥

ऐसी माया उद्भवली । वस्तु निर्गुण संचली ।

अहं ऐसी स्फुर्ति जाली । तेचि माया ॥ ५१ ॥

गुणमायेचे पवाडे । निर्गुणीं हें कांहींच न घडे ।

परी हें घडे आणी मोडे । सस्वरूपीं ॥ ५२ ॥

जैसी दृष्टी तरळली । तेणें सेनाच भासली ।

पाहातां आकाशींच जाली । परी ते मिथ्या ॥ ५३ ॥

मिथ्या मायेचा खेळ । उद्भव बोलिला सकळ ।

नानातत्वांचा पाल्हाळ । सांडूनियां ॥ ५४ ॥

तत्वें मुळींच आहेती । वोंकार वायोची गती ।

तेथीचा अर्थ जाणती । दक्ष ज्ञानी ॥ ५५ ॥

मूळमायेचे चळण । तेंचि वायोचें लक्षण ।

सूक्ष्म तत्वें तेंचि जाण । जडत्वा पावलीं ॥ ५६ ॥

ऐसीं पंचमाहांभूतें । पूर्वीं होती अवेक्तें ।

पुढें जालीं वेक्तें । सृष्टिरचनेसी ॥ ५७ ॥

मूळमायेचें लक्षण । तेंचि पंचभूतिक जाण ।

त्याची पाहें वोळखण । सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ५८ ॥

आकाश वायोविण । इच्ह्याशब्द करी कोण ।

इच्हाशक्ती तेचि जाण । तेजस्वरूप ॥ ५९ ॥

मृदपण तेचि जळ । जडत्व पृथ्वी केवळ ।

ऐसी मूळमाया सकळ । पंचभूतिक जाणावी ॥ ६० ॥

येक येक भूतांपोटीं । पंचभूतांची राहाटी ।

सर्व कळे सूक्ष्मदृष्टी । घालून पाहातां ॥ ६१ ॥

पुढें जडत्वास आलीं । तरी असतीं कालवलीं ।

ऐसी माया विस्तारली । पंचभूतिक ॥ ६२ ॥

मूळमाया पाहातां मुळीं । अथवा अविद्या भूमंडळीं ।

स्वर्ग्य मृत्य पाताळीं । पांचचि भूतें ॥ ६३ ॥

॥ श्लोक ॥ स्वर्गे मृत्यौ पाताले वा यत्किंचित्सचराचरं ।

सर्वपंचभूतकं राम षष्ठें किंचिन्न दृश्यते ॥

सत्य स्वरूप आदिअंतीं । मध्यें पंचभूतें वर्तती ।

पंचभूतिक जाणिजे श्रोतीं । मूळमाया ॥ ६४ ॥

येथें उठिली आशंका । सावध होऊन ऐका ।

पंचभूतें जालीं येका । तमोगुणापासुनी ॥ ६५ ॥

मूळमाया गुणापरती । तेथें भूतें कैंचि होतीं ।

ऐसी आशंका हे श्रोतीं । घेतली असे ॥ ६६ ॥

ऐसें श्रोतीं आक्षेपिलें । संशयास उभें केलें ।

याचें उत्तर दिधलें । पुढिले समासीं ॥ ६७ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सूक्ष्मआशंकानाम समास तिसरा ॥ ३ ॥