Samas 8

समास 8 - दशक ९

समास आठवा : देहांतनिरूपण॥ श्रीराम ॥

ज्ञाता सुटला ज्ञानमतें । परंतु जन्म कैसा बद्धातें ।

बद्धाचें काये जन्मतें । अंतकाळीं ॥ १ ॥

बद्ध प्राणी मरोन गेले । तेथें कांहींच नाहीं उरलें ।

जाणिवेचे विस्मरण जालें । मरणापूर्वी ॥ २ ॥

ऐसी घेतली आशंका । याचें उत्तर ऐका ।

आतां दुश्चीत होऊं नका । म्हणे वक्ता ॥ ३ ॥

पंचप्राण स्थळें सोडिती । प्राणरूप वासनावृत्ती ।

वासनामिश्रीत प्राण जाती । देह सोडुनिया ॥ ४ ॥

वायोसरिसी वासना गेली । ते वायोरूपेंचि राहिली ।

पुन्हां जन्म घेऊन आली । हेतुपरत्वें ॥ ५ ॥

कित्येक प्राणी निःशेष मरती । पुन्हां मागुते जीव येती ।

ढकलून दिल्हें तेणें दुखवती । हस्तपादादिक ॥ ६ ॥

सर्पदृष्टी जालियां वरी । तीं दिवसां उठवी धन्वंतरी ।

तेव्हां ते माघारी । वासना येते कीं ॥ ७ ॥

कित्येक सेवें होऊन पडती । कित्येक तयांस उठविती ।

येमलोकींहून आणिती । माघारे प्राणी ॥ ८ ॥

कित्येक पुर्वीं श्रापिले । ते शापें देह पावले ।

उश्रापकाळीं पुन्हां आले । पूर्वदेहीं ॥ ९ ॥

कित्येकीं बहु जन्म घेतले । कित्येक परकाया प्रवेशले ।

ऐसे आले आणी गेले । बहुत लोक ॥ १०

॥

फुंकल्यासरिसा वायो गेला । तेथें वायोसून निर्माण जाला ।

म्हणोन वायोरूप वासनेला । ज्नम आहे ॥ ११ ॥

मनाच्या वृत्ती नाना । त्यांत जन्म घेते वासना ।

वासना पाहातां दिसेना । परंतु आहे ॥ १२ ॥

वासना जाणिजे जाणिवहेत । जाणीव मुळींचा मूळतंत ।

मूळमायेंत असे मिश्रित । कारणरूपें ॥ १३ ॥

कारणरूप आहे ब्रह्मांडीं । कार्यरूपें वर्ते पिंडीं ।

अनुमानितां तांतडीं । अनुमानेना ॥ १४ ॥

परंतु आहे सूक्ष्मरूप । जैसें वायोचे स्वरूप ।

सकळ देव वायोरूप । आणी भूतसृष्टि ॥ १५ ॥

वायोमधें विकार नाना । वायो पाहातां तरी दिसेना ।

तैसी जाणीववासना । अति सूक्ष्म ॥ १६ ॥

त्रिगुण आणी पंचभूतें । हे वायोमध्यें मिश्रिते ।

अनुमानेना म्हणोन त्यातें । मिथ्या म्हणों नये ॥ १७ ॥

सहज वायो चाले । तरी सुगंध दुर्गंध कळों आले ।

उष्ण सीतळ तप्त निवाले । प्रत्यक्ष प्राणी ॥ १८ ॥

वायोचेनि मेघ वोळती । वायोचेनि नक्षत्रें चालती ।

सकळ सृष्टीची वर्तती गती । सकळ तो वायो ॥ १९ ॥

वायोरूपें देवतें भूतें । आंगीं भरती अकस्मातें ।

वीध केलियां प्रेतें । सावध होतीं ॥ २० ॥

वारें निराळें न बोले । देहामधें भरोन डोले ।

आळी घेऊन जन्मा आले । कित्येक प्राणी ॥ २१ ॥

राहाणें ब्रह्मणसमंध जाती । राहाणें ठेवणीं सांपडती ।

नाना गुंतले उगवती । प्रत्यक्ष राहाणें ॥ २२ ॥

ऐसा वायोचा विकार । येवंचे कळेना विस्तार ।

सकळ कांहीं चराचर । वायोमुळें ॥ २३ ॥

वायो स्तब्धरूपें सृष्टीधर्ता । वायो चंचळरूपें सृष्टीकर्ता ।

न कळे तरी विचारीं प्रवर्ता । म्हणिजे कळे ॥ २४ ॥

मुळापासून सेवटवरी । वायोचि सकळ कांहीं करी ।

वायोवेगळें कर्तुत्व चतुरीं मज निरोपावें ॥ २५

॥

जाणीवरूप मूळमाया । जाणीव जाते आपल्या ठाया ।

गुप्त प्रगट होऊनियां । विश्वीं वर्ते ॥ २६ ॥

कोठें गुप्त कोठें प्रगटे । जैसें जीवन उफाळे आटे ।

पुढें मागुता वोघ लोटे । भूमंडळीं ॥ २७ ॥

तैसाच वायोमधें जाणीवप्रकार । उमटे आटे निरंतर ।

कोठें विकारें कोठें समीर । उगाच वाजे ॥ २८ ॥

वारीं आंगावरून जाती । तेणें हातपाये वाळती ।

वारां वाजतां करपती । आलीं पिकें ॥ २९ ॥

नाना रोगांचीं नाना वारीं । पीडा करिती पृथ्वीवरी ।

वीज कडाडी अंबरीं । वायोमुळें ॥ ३० ॥

वायोकरितां रागोद्धार । कळे वोळखीचा निर्धार ।

दीप लागे मेघ पडे हा चमत्कार । रागोद्धारीं ॥ ३१ ॥

वायो फुंकितां भुली पडती । वायो फुंकितां खांडकें करपती ।

वायोकरितां चालती । नाना मंत्र ॥ ३२ ॥

मंत्रें देव प्रगटती । मंत्रें भूतें अखरकिती ।

बाजीगरी वोडंबरी करिती । मंत्रसामर्थ्यें ॥ ३३ ॥

राक्षसांची मावरचना । ते हे देवांदिकां कळेना ।

विचित्र सामर्थ्यें नाना । स्तंबनमोहनादिकें ॥ ३४ ॥

धडचि पिसें करावें । पिसेंच उमजवावें ।

नाना विकार सांगावे । किती म्हणोनी ॥ ३५ ॥

मंत्रीं संग्राम देवाचा । मंत्रीं साभिमान ऋषीचा ।

महिमा मंत्रसामर्थ्याचा । कोण जाणे ॥ ३६ ॥

मंत्रीं पक्षी आटोपिती । मूशकें स्वापदें बांधती ।

मंत्रीं माहसर्प खिळिती । आणी धनलाभ ॥ ३७ ॥

आतां असो हा प्रश्न जाला । बद्धाचा जन्म प्रत्यया आला ।

मागील प्रश्न फिटला । श्रोतयाचा ॥ ३८ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

देहांतनिरूपणनाम समास आठवा ॥